Gebruik waardesystemen om karakters op te bouwen

Verhalen maken zin

Een van de grote redenen waarom mensen van verhalen houden, is het feit dat verhalen zin geven aan de wereld, en dat ze een boodschap overbrengen aan het publiek, door op hun eigen manier een antwoord te geven op de grote existentiële vragen over leven, dood, liefde, tijd, recht, technologie, vrijheid, familie, enzovoort.

Opdat een verhaal ons zou raken, moet het uiteraard spreken over wat ons bezighoudt.

Voor auteurs is het bepalen van de betekenis van een verhaal dan ook een van de noodzakelijke voorbereidingen op het scenariowerk: eerst beslissen we wat we het publiek willen vertellen, alvorens uit te zoeken welke plots we hen gaan vertellen om die boodschap over te brengen. Dus, bijvoorbeeld:

• Kafka’s romans, Het kasteel en Het proces, geven het idee weer dat er geen gerechtigheid is in deze wereld, er zijn alleen absurde autoriteiten, vreemde en onsamenhangende personages.
• De Columbo-serie laat zien dat intelligentie sluwheid kan verslaan en dat de politie de misdaad kan verslaan.
• De strip Asterix en Obelix laat zien dat de zwakken de sterken kunnen weerstaan, dat een dorp een keizerrijk kan weerstaan, dat eendracht en solidariteit kracht zijn.
• De drie films The Godfather I, II en III hebben alle drie het fundamentele thema van de relatie tussen vader en zoon gemeen, en meer in het algemeen de waarden van loyaliteit, solidariteit en respect die de familieverhoudingen moeten beheersen.
• Veel rapsongs draaien om het thema van de veerkracht van de rechtelozen, die beweren dat men zijn waardigheid en trots kan bewaren ondanks de tegenspoed van ellende en geweld.
• Miljoenen liefdesverhalen bewijzen dat liefde het kostbaarste goed ter wereld is, miljoenen meer bewijzen dat het je naar vernietiging en dood zal leiden, en allen zijn het erover eens dat deze passie ons definieert.

Maar, hoe breng je die boodschappen effectief over? Hoe kunnen we, uitgaande van een algemeen idee van de volgorde van het discours, een narratief, een opeenvolging van dramatische handelingen verkrijgen?

De methode die ik hier zal voorstellen bestaat uit het construeren van een min of meer complex systeem van waarden en het toewijzen van de elementen daarvan aan personages. Ze is gedeeltelijk geïnspireerd op een idee van Robert McKee.

Het opbouwen van een waardesysteem

Wat ik een waarde noem is een van die grote filosofische principes, een van die grote ideeën in naam waarvan mensen handelen.

We kunnen er tientallen noemen, ook al is het aantal beperkt: liefde, solidariteit, respect, waardigheid, vriendschap, kracht, moed, schoonheid, onschuld, rechtvaardigheid, vrede, orde, geloof, eerlijkheid, grootsheid, adel, enz.

Er zijn meer specifieke: liefde voor een bepaalde persoon; trouw aan het vaderland; geloof in een bepaalde God. Als men eenmaal de waarde heeft bepaald die de kern vormt van het verhaal dat men wil uitwerken, kan men vrij gemakkelijk een tegenovergestelde, tegengestelde waarde vinden. Bijvoorbeeld:

• Schoonheid ≠ lelijkheid
• Gerechtigheid ≠ onrechtvaardigheid
• Vrede ≠ oorlog
• Orde ≠ chaos
• Etc

Zo krijgen we een conflict van waarden.

Waarden toekennen aan personages

Waarden toekennen aan de hoofdpersonages

Een verhaal vertelt een of meer plots, en een plot toont een personage, de Held, die een doel probeert te bereiken, en wordt tegengewerkt door een ander personage, de Antagonist, die het doel probeert te bereiken in plaats van de Held, of die probeert te voorkomen dat de Held het doel bereikt.

Het is dus gemakkelijk te begrijpen dat dit conflict tussen personages ook het conflict tussen waarden moet inhouden. Daarom kent men een waarde toe aan de Held, de tegengestelde waarde aan de Antagonist, en zo begint hun conflict het conflict uit te drukken tussen de waarden die zij in zich dragen.

In The Godfather bijvoorbeeld wordt Michael Corleone opgevoerd als de verdediger van een fundamentele waarde: het gezin, tegenover de 5 maffiabazen die het willen vernietigen.

Waarden toekennen aan secundaire personages

Ook als de hoofdpersonen niet alleen op de wereld zijn, maar omringd door bondgenoten, kan men aan hen waarden toekennen – maar in mindere vormen, want als de bondgenoten de centrale waarden droegen en de Held en de Antagonist slechts verminderde vormen, zou men het gevoel hebben dat deze bondgenoten legitiemer zijn dan de Held en de Antagonist.

Als de centrale waarde schoonheid is, dan kan men een karaktersysteem als dit krijgen:

• De held draagt de maximale schoonheid
• De bondgenoten van de held dragen minder schoonheid
• De Antagonist vertegenwoordigt de maximale lelijkheid.
• De bondgenoten van de Antagonist vertegenwoordigen een mindere lelijkheid.

Om de waarde niet telkens op dezelfde wijze aan elk nevenpersonage toe te kennen, kan men variëren door de waarde op een contrasterende wijze af te leiden.

Zo zou, als we het voorbeeld nemen van een heldin-advocaat die als doel zou hebben een rechtvaardige zaak te verdedigen, haar bondgenoten kunnen zijn :

• Een berouwvolle ex-veroordeelde (dus het tegenovergestelde van het tegenovergestelde van waarde)
• Een magistraat die in de kast is gezet wegens beroepsfouten (hij houdt van gerechtigheid, maar heeft het recht verloren om het te geven)
• Een professor in de rechten (zij houdt van gerechtigheid, maar onderwijst het zonder het in praktijk te brengen)

Terwijl haar antagonisten zouden kunnen zijn :

• Een strenge en bekrompen rechter (hij houdt meer van de wet dan van gerechtigheid)
• Een moralistische advocaat (hij houdt meer van moraliteit dan van rechtvaardigheid)
• Een oneerlijke aanklager (houdt van zijn belang en geeft niet om gerechtigheid)

Maar, wacht… is dit allemaal niet wat simplistisch? Ja, natuurlijk is dat zo. En toch herken je al de structuur van verhalen die gemaakt zijn om simplistisch te zijn, omdat ze voor kinderen bedoeld zijn: de Held is een bijzonder goed jongetje, of een bijzonder mooi meisje, dat zich verenigt met andere personages die op hem lijken, alleen minder goed, en zij staan tegenover een afschuwelijk monster, heel gemeen en lelijk, wiens handlangers net iets minder gemeen en lelijk zijn. Om een subtieler verhaal te maken, zijn er verschillende mogelijkheden.

Gebruik verschillende waarden

De eerste is om ZEER centrale waarden te definiëren: bijvoorbeeld schoonheid, of intelligentie, maar ook vriendelijkheid, of durf.

In dit geval wordt één van de waarden toegekend aan alle personages, en niet alleen aan één van de teams; terwijl de andere waarde alleen wordt toegekend aan één van de teams of aan sommige van de personages ervan.

Dit zou als volgt kunnen zijn:

• Een jonge vrouw, heel mooi maar niet erg zelfverzekerd, gaat modellenwerk doen en wordt het slachtoffer van modellen die even mooi zijn, maar minachtend of zelfs wreed tegen haar. Door haar vriendelijkheid slaagt deze jonge vrouw er echter in vrienden en bondgenoten te maken en carrière te maken, ondanks de slechte bewegingen van haar rivalen.
  • In dit plot vormt een van de waarden het algemene thema van het plot – schoonheid – en dient de andere waarde als middel om een moreel onderscheid te maken tussen de kampen: het goede zal het winnen van het kwade.
• Of, een excentrieke wetenschapper wordt aangenomen in een team van onderzoekers. Zij zijn allen zeer intelligent, maar hij valt op door zijn intellectuele vrijpostigheid, zijn vermogen om “out of the box” te denken. Door zijn durf zal hij, vertrekkend vanuit een uitdagende positie, uiteindelijk zijn superieuren overtuigen om aan het hoofd van het team van onderzoekers te worden aangesteld, waarbij hij een minder innoverende rivaal verdringt, en een beslissende innovatie vindt.
  • In dit complot wordt de waarde intelligentie algemeen gedeeld, maar de waarde vrijpostigheid maakt het verschil.

Gebruik verschillende maar niet tegengestelde waarden

De tweede manier om een subtieler conflict van waarden te verkrijgen is niet het meest voor de hand liggende antoniem als tegengestelde waarde te kiezen.

Zo hoeft schoonheid niet noodzakelijkerwijs lelijkheid als tegenpool te hebben.

Het kan evengoed tegenover “innerlijke schoonheid” staan, of edelmoedigheid van de ziel, of elegantie, of humor. We kunnen dus een conflict creëren tussen lichamelijke schoonheid en zielsschoonheid, of schoonheid en elegantie.

Bijvoorbeeld, we kunnen zeggen:

• Twee mannen A en B strijden om de liefde van een andere man, C. A is heel knap, maar zonder gratie. B is niet erg knap, maar zeer elegant. Na lang aarzelen geeft C uiteindelijk de voorkeur aan B.
• Elegantie wint het dus van pure schoonheid.

Plaats het waardenconflict in het hart van de personages

Een derde mogelijkheid is een waardenconflict in het hart van de personages te plaatsen, bij voorkeur de hoofdpersonages: zo kan een held verscheurd worden tussen misdaad en verlossing, of tussen liefde en haat, of tussen trouw en verraad.

Tenslotte kan een nog contrastrijker scala van waarden worden opgebouwd, bijvoorbeeld door 3 genuanceerde groepen te gebruiken :

• Een groep van contrasterende vormen van lichamelijke schoonheid (standaard schoonheid, androgyne schoonheid, volwassen schoonheid, non-conformistische schoonheid…)
• Een groep van andere contrasterende vormen van fysieke schoonheid (elegantie, charme, sensualiteit…)
• Een groep van niet-fysieke vormen van schoonheid (artistieke ziel, grootsheid van de ziel, vriendelijkheid, goedheid…)

Door deze waarden over verschillende personages te verdelen, verkrijgt men samenhangende effecten van contrast en harmonie, conflict en harmonie.

Dit zijn enkele van de dingen die je met waarden kunt doen. In een complex verhaal dat uit vele plots bestaat, kan men dus met behulp van waardesystemen een complexe en subtiele boodschap overbrengen.

Wil je meer weten? Deze waardeconflicten kunnen ook gebruikt worden om plots te bouwen!