De hoofdregel van documentaire filmen: je kunt de werkelijkheid niet aanpassen aan de behoeften van het drama.
Dit betekent dat je niet van tevoren kunt weten wie wat zal doen, wie wat zal zeggen in antwoord op jouw vragen. Daarom is het onmogelijk om een script voor een documentaire te schrijven voordat je al het materiaal in handen hebt.
Maar dan is de vraag: hoe ga je alles filmen om uiteindelijk dat script te krijgen?
Je kunt toch niet zomaar de camera aanzetten en hopen dat alles loopt zoals gepland? Zeker niet als het onderwerp complex en veelzijdig is.
Het belangrijkste gereedschap van de documentairemaker tijdens de opnames is het storyboard.
En pas daarna, vlak voor de montage, wordt dit shot herschreven tot een volwaardig script.
Maar laten we het er stap voor stap over hebben.
Hoe schrijf je een documentaire?
Zoals vaak het geval is, moet je beginnen met het bestuderen en uitwerken van het onderwerp.
Of een zogenaamde verkenning uitvoeren. Als je een onderwerp kiest voor een documentaire, denk dan meteen na over het meest geschikte genre om ermee om te gaan: informatief, analytisch, educatief, wetenschappelijk, kroniek, portret, experiment, enz. De lijst is vrij lang, dus er valt heel wat te kiezen.
Het is niet nodig precies uit te leggen hoe onderzoek in het informatietijdperk moet worden verricht.
Het enige wat ik wil benadrukken is dit: vergeet de persoonlijke communicatie niet.
De informatie die je in boeken of op internet kunt vinden, behoort tot het publieke domein. Dit betekent dat er niets unieks of exclusiefs is. In het algemeen heeft een regisseur-schrijver drie hoofdtaken:
- interessante punten in het onderwerp te vinden;
- potentiële personages, deskundigen en commentatoren te vinden;
- te onderzoeken hoe en vanuit welke invalshoeken het onderwerp al eerder is behandeld.
Het is dit laatste punt dat het vaakst wordt vergeten door beginnende documentairemakers.
Immers, als je iets origineels wilt doen, moet je je eerst distantiëren van ander soortgelijk werk.
Om te voorkomen dat je toekomstige documentaire een journalistiek verslag wordt, moet je een aantal dramatische elementen toevoegen. Allereerst natuurlijk het basiselement “conflict”.
Rond dit element zal het drama van de film worden opgebouwd. Het is niet zeker dat je het in de voorbereidende fase kunt vinden, maar als je dat kunt, is dat prima. Lukt dat niet, dan zul je het in de latere stadia steeds weer naar voren moeten brengen. Je moet onthouden dat je in een documentaire het conflict moet vinden.
Het moet niet gecreëerd worden. Neem het voorbeeld van de iconische documentaire “Pumping Iron.” Dit is waar bodybuilding van de grond kwam en Arnold Schwarzenegger voor het eerst aan de wereld werd voorgesteld.
De film vertelt het verhaal van hoe Arnold opnieuw de Mr. Olympia titel won. Oorspronkelijk wilden de schrijvers Arnold de hoofdrol laten spelen, omdat hij toen al een superster was en vijfvoudig kampioen in dit trefpunt. Maar om het interessant te maken om naar te kijken, moest er een conflict zijn. Het probleem was dat Arnold met niemand in de sportschool een conflict had.
De Golden Jim bodybuilders waren allemaal vrienden. En omdat dit een documentaire is, kan je niemand vragen om een gevecht met Schwarzenegger te faken. Dus besloten de filmmakers om een tegenstander voor Arnold te zoeken van buitenaf. En vonden uiteindelijk een ambitieuze nieuwkomer, Lou Ferrino. Ook hij zou gaan strijden.
Hij had een waanzinnig verlangen om te winnen en geen vriendschappelijke gevoelens tegenover Schwarzenegger. Dit conflict tussen personages is de basis van de vertelkunst die we belichten in onze lessen scenarioschrijven.
Het tweede artistieke punt, waarover je al in de onderzoeksfase kunt beginnen na te denken, is het basisconcept van je documentaire. Dat wil zeggen, hoe je je verhaal precies gaat vertellen. Een truc of narratieve aanpak die als basis voor de film zal dienen.
Je kunt het verhaal bijvoorbeeld structureren rond een systeem van symbolen. Bepaalde dingen en voorwerpen dragen een soort culturele code met zich mee en roepen bepaalde emoties op bij mensen.
Door deze symbolen op een bepaald moment te tonen, is het mogelijk de gedachten van de kijker onbewust in de juiste richting te sturen. De meest voorkomende en clichématige symbolen zijn ongetwijfeld de bijbelse: een appel, vleugels, horens, een brandend braambos en een kruisbeeld.
Het is veel interessanter om een eigen systeem van symbolen te creëren dat past bij een bepaald idee. Maar daarvoor moet je je natuurlijk wel tegelijkertijd verdiepen in het onderwerp symboliek.
Een storyboard maken
Schrijf eerst puntsgewijs de belangrijkste punten op die je in je film aan bod wilt laten komen.
Denk na over het soort visuals dat je voor je film wilt.
Als je al een conflict, of zelfs een paar conflicten hebt geïdentificeerd, schrijf dan punt voor punt op hoe je die wilt laten zien. Bedenk vervolgens wat je nog meer moet behandelen om deze punten samen te brengen in een coherent verhaal.
Vul de verhaallijn met deze punten aan. Als je ideeën hebt voor optionele shots of scènes, schrijf die dan ook op. Misschien vind je later nog wel een manier om ze te gebruiken. Voor het gemak kun je deze drie categorieën in verschillende kleuren verdelen, afhankelijk van hun belang.
Schrijf vervolgens op welke personages je gaat gebruiken en hoe. Bereid je interviewvragen voor om het gesprek interessant te maken. Bedenk enkele lastige vragen en beslis wanneer en hoe je ze stelt. Denk apart na over welke elementen over het personage of zijn of haar standpunt over het onderwerp kunnen worden getoond zonder het interview. Waar kan hij gefilmd worden? Wat kun je hem vragen te doen?
Natuurlijk moeten deze beelden werken om je thema te onthullen. Hoe meer van deze momenten, hoe beter. Noteer eventueel ander materiaal dat u nodig hebt: muziek, geluidsopnamen, computergrafiek, stock footage, foto’s, enz. Als u alles hebt opgeschreven, structureer dit document dan zo dat u er gemakkelijk mee kunt werken. Dit wordt het script voor je toekomstige film.
Wat is het verschil tussen een storyboard en een scenario?
In tegenstelling tot een scenario, is een storyboard een flexibel document. Het script herschrijven tijdens de opnames is een rode vlag. De gescripte opname is een andere zaak. Aangezien een documentairemaker de werkelijkheid niet zo vrij kan aanpassen als fictiefilmers, moet hij of zij de film aan de werkelijkheid aanpassen.
Een deel van wat in de voorbereidende fase was gepland, zal niet worden gefilmd. Op de een of andere manier zullen de personages zich niet gedragen zoals verwacht.
En het kan ook andersom zijn: tijdens de opnames komen er nieuwe goede ideeën.
Maar als je nog niet eerder een conflict voor je film hebt gevonden, zul je dat gaandeweg moeten doen. Aarzel dus niet om het gescripte plan te herschrijven en aan te vullen.
De sleutel is om niet te ver te gaan. Als je de meest interessante elementen weglaat, wordt de film saai.
Als je daarentegen alles opneemt wat in je opkomt, loop je het risico te verdrinken in materiaal.
Een script voor een documentaire schrijven
Nu je het benodigde beeldmateriaal hebt, kun je beginnen met het schrijven van je documentaire.
Je kunt natuurlijk meteen gaan monteren en proberen een verhaal te creëren. Maar als je vastbesloten bent om kwalitatief goed werk te leveren, neem dan de tijd om je script te schrijven. Schrijf je verhaal op basis van het uiteindelijke script, de opnamen die je hebt gemaakt en het aanvullende materiaal dat je hebt verzameld.
Vermeld, indien mogelijk, het take-nummer en de lengte van de oorspronkelijke video, zodat u die gemakkelijk kunt terugvinden.
Dit zal u later veel tijd besparen. Onthoud dat de structuur van een documentaire de dramatische basisprincipes moet bevatten: conflict, spanning, ontwikkeling, climax, enz.
Probeer zo veel mogelijk te zeggen zonder woorden – door middel van video, muziek en symbolen. Als je iets mist, zoek dan naar manieren om de gaten op te vullen. Denk eraan, je hoeft niet terug te gaan en dit te doen.
Het laatste wat je hoeft te doen is je voice-over schrijven. Als je het nodig hebt, natuurlijk. En alleen waar je het nodig hebt. Denk eraan, dit is een film, geen nieuwsbericht. Wees niet bang om onnodige dingen eruit te knippen. Een korte maar gerichte en dramatisch gestructureerde film is beter dan een compleet maar uitgesmeerd verhaal.
En haast je niet meteen met monteren. Heel vaak krijg ik een paar dagen na het schrijven van het script al goede ideeën en zetten. Nu is je filmscript klaar. Het enige wat nu nog moet gebeuren is het publiceren.